föstudagur, ágúst 27, 2004

Ég hef nokkuð drjúgan tíma á morgnana og upp úr 9 í morgun lá ég með blöðin inni í rúmi. Ekki hefur borið á mjög hatrammri stjórnarandstöðu hjá Fréttablaðinu undanfarið og það verður bara að segjast eins og er að þeim dögum fjölgar sem mér finnst blaðið betra en Mogginn, eiginlega miklu betra. Mogginn er betri í sporti og Lesbókin er afbragð út af fyrir sig, en í almennu efni finnst mér Fréttablaðið vera orðið töluvert líflegra. Og þegar jafn íhaldssamur maður og ég læt svona frá mér, þá er eitthvað mikið að hjá Mogganum. Nýjungarnar finnst mér drepleiðinlegar, t.d. Tímaritið. Sunnudagsblaðið uppfullt af pólitískum rétttrúnaði og leiðindum, þunglyndissjúklingum og jafnréttis- og nýbúaráðstefnum Evrópsku fjölmenningar og jafnréttisskrifstofunnar.

Ég las dálítið á milli línanna í morgun. T.d. það að Biggi í Maus er bráðánægður með að njóta íslenskrar frægðar en vera laus við heimsfrægð, svo ánægður að hann montar sig af því undir rós. Íslenska frægðin kemur fram í því að honum er hleypt framfyrir í biðröðum skemmtistaða. Þetta hafði mér ekki komið í hug. Fyrir mér hafa Mausararnir alltaf verið horaðir strákar í of litlum lopapeysum, og vinna í bókabúðum eða við blaðamennsku og þræla sér svo út í bílskúrnum á nóttunni. Það er óneitanlega gleðilegt að þeir njóti einhverra forréttinda.

Síðan var afmælisviðtal við Sveinbjörn I. Baldvinsson. Ég efast um að honum sé hleypt framfyrir í biðröð en ég er líka handviss um að hann lætur aldrei bjóða sér það að taka sér stöðu fyrir aftan nokkra biðröð að skemmtistað, ekki frekar en meistari smásögunnar. Sveinbjörn er í hópi meirihluta höfunda sem hafa ekki náð inn að þeirri miðju að vera á starfslaunum og pródúsera reglulega skáldsögur sem gefnar eru út af stóru forlögunum og seljast í yfir 1000 eintökum. Hann hefur orðið útundan í þeim skilningi, eins og flestir blekberar. En þvílíkur dugnaður og útsjónarsemi! Í stað þess að lifa af Launasjóðnum skrifar maðurinn handrit að dönskum sjónvarpsþáttum, t.d. Forsvar og Taxi! Bolurinn myndi álíta slíkt vera draumastarf en lesa má á milli línanna að Sveinbjörn myndi frekar vilja skrifa skáldverk á bók. Hann segir að ólaunuð verkefni bíði í skúffunni, t.d. drög að skáldsögum. Minn draumur sem lesanda (já nú kem ég engum á óvart) væri sá að Sveinbjörn einbeitti sér að smásögum þegar hann getur veitt sér þann lúxus að taka sér frí frá dönsku þáttagerðinni. Margir muna eftir hinni frábæru sögu hans, Icemaster, frá 1986, en hann hefur skrifað margar fleiri og er þegar best lætur með bestu smásagnahöfundum þjóðarinnar. Í bókinni Stórir brúnir vængir sem AB gaf út 1989, að ég held, eru fjandi góðar smásögur eftir Sveinbjörn og síðan ein góð í Listahátíðarbókinni frá árinu 2000, Stefnumót heitir bókin en ég man ekki hvað sagan hans heitir. - Það væri virkilega gaman ef Sveinbjörn eyddi meiri tíma í smásagnagerð og ef eitthvert forlag myndi síðan gefa út sögurnar; altént væri einn kaupandi í sjónmáli.

Frétti í morgun að Gunnar Gunnarsson hefði hrósað mér sérstaklega og alveg í hástert, já viðhaft hástemmt lof í ritdómi um Uppspuna á Rás 2. Ég lagði ekki í að nefna það hér í blogginu að ég á eina af bestu sögunum í þeirri bók, þegar ég viðhafði slík orð um söguna mína í 23. apríl fór 30- tískuliðið á fullt á netinu og náði ekki uppi í nefið á sér af hneykslun. Sjaldan hef ég orðið var við söfnuð sem hefur jafn mikla skömm á því athæfi að skera sig úr fjöldanum, og bloggara á aldrinum 20-30. Uppspuni er reyndar mun betri bók en 23. apríl enda til orðin á öðrum forsendum. Ég þakka Gunnari hrósið, verst að hafa ekki heyrt það.

fimmtudagur, ágúst 26, 2004

Ég hef verið að skrifa Cheerios auglýsingar í gær og dag. Kominn tími til. Maður er fyrst orðinn auglýsingamaður við það að skrifa um morgunkorn eða sælgæti. Alveg klassískt. Mig langaði helst að hafa þetta gamaldags: Veljið bragðgott og hollt Cheerios á morgunverðarborð yðar! -

Það eru til algengir kaffibollar með merkingunni illy rauðletraðri. Haldið á þeim er svo lítið að það er ekki hægt að stinga puttanum í gegnum gatið. Fyrir vikið er maður á nálum yfir að missa bollann. Kannist þið við þetta? Væri þetta gott smáatriði í sögu?

miðvikudagur, ágúst 25, 2004

Óþreyjan yfir því að ganga frá bókinni er enn fyrir hendi og kemur í veg fyrir að ég geti haldið áfram að skrifa. Ég er enn með prófarkirnar í höndunum og hef ekki komist til þess að ganga frá þeim. Búið er að hanna kápu að mestu en það er eftir að ganga frá bakhliðinni. Þetta er hins vegar allt í réttum farvegi og því verð ég að vera þolinmóður.

Skrapp á Mokka í hádeginu, settist út í horn þar með próförkina og rýndi eina af lengri sögunum. Ég fer sjaldan á Mokka í seinni tíð og hafði ekki komið þangað í sirka mánuð. Þetta er einn af fáu stöðum í Reykjavík sem hefur ekkert breyst, nákvæmlega ekki neitt. Þegar ég var í M.R. sótti ég staðinn daglega og þá samanstóð gestahópurinn af menntaskólanemum með e.k. lista- og menningarrembing og miðaldra körlum sem voru misjafnlega þekktir listamenn eða algjörlega óþekktir og með mér hulinn starfsvettvang. Frekar lítið af konum yfir menntaskólaaldri. Í dag var samsetningin nákvæmlega eins: 50% kornungt skólafólk, eflaust úr M.R. og fleiri skólum, 50% miðaldra karlar. Og ég orðinn einn af miðaldra körlunum.

þriðjudagur, ágúst 24, 2004

„Sambýlismaður kattakonunnar vill forræðið yfir hundunum“ er forsíðufrétt DV í dag. Er þetta blað sem vill láta taka sig alvarlega? Eða stefnir það í að verða e.k. furðufréttablað eins og Björn Bjarnason hefur bent á? Það fólk sem ég þekki innan DV er vel gefið og hæfileikaríkt. Þess vegna er þessi ritstjórnarstefna ráðgáta nema þá að hér sé um einfalda markaðshugsun að ræða. Og þá segir það sitt um okkur sem lesum blaðið. Í því samhengi má þó benda á það að þjóðfélagið er lítið og blöðin aðeins þrjú, margir hafa ókeypis aðgang að þeim öllum og lesa þau þar með öll. Efnisval í dagblaði á Íslandi er því ekki hægt að réttlæta með því einu að blaðið sé lesið. Auk þess er DV mun minna lesið en Mogginn og Fréttablaðið.

mánudagur, ágúst 23, 2004

Raymond Carver var minimalisti – en hvað felst í því?

Sum hugtök í bókmennta- og listfræðum vekja ekki góð hughrif, hljóma jafnvel eins og skammaryrði. Það getur stafað af því að mörg illa heppnuð verk hafi komið óorði á tiltekna stefnu eða að hugtökin nái yfir of ólík verk og misjafnlega góð. Hugtakið sósíalrealismi lætur t.d. ekki vel í eyrum og hefur ekki gert það lengi. Sósíalrealismi vekur t.d. upp minningar um nánast lögboðinn myndlistarstíl í gömlu ráðstjórnarríkjunum eða andlaust eldhúsmelluraunsæi á Norðurlöndum á 8. áratugnum. En þá vill gleymast að öndvegishöfundar á borð við Doris Lessing og Arthur Miller teljast til sósíalrealista. Bæði Lessing og Miller sýna vissulega persónur sínar í ljósi þjóðfélagaðstæðna og þjóðfélagsgerðar, en það sem ræður úrslitum er að þessir höfundar skapa jafnframt persónur sem eru einstakar og bráðlifandi.

Minimalismi eða naumhyggja er annað hugtak sem vekur kannski ekki óbragð heldur bragðleysi. Menn sjá fyrir sér andleysi, blindgötu dauðhreinsunar, nísku og hugmyndaleysi. En orðið segir í raun lítið um verkin, vandamálið er kannski bara það að orðin minimalismi og naumhyggja eru ekki nógu falleg. Naumhyggja í ritstíl snýst m.a. um að forðast skraut í orðfæri. En nú er það svo að skrautmikill og flúraður texti vekur oft lítil hughrif, skilar ekki því sem hann á að skila. Raymond Carver skrifaði einfaldar og fábreytilegar setningar. Eftirfarandi er dæmigerð byrjun á sögu eftir hann, upphaf sögunnar Vitamins: „I had a job and Patti didn´t. I worked a few hours a night for the hospital. It was a nothing job. I did some work, signed the card for eight hours, went drinking with the nurses.“ – Málfarið er óbrotið og hversdagslegt, stundum talmálslegt. Samt er þetta frábærlega skrifað eins og flest af því sem Carver skilur eftir sig. Textar Carvers eru meira lifandi og vekja sterkari hughrif en tilkomu- og íburðarmeiri skrifum er gjarnan ætlað að gera. Persónur Carvers verða ljóslifandi í hugskoti lesandans enda er í sögunum lýst hversdagslegu umhverfi, hversdagslegu fólki, raunum og áhyggjum. Carver lýsti fagurfræði sinni svo í ritgerð: „Það er mögulegt í sögu eða ljóði að skrifa um hversdagsleg atvik og hversdagslega hluti og nota til þess hversdagslegt en nákvæmt orðalag, og glæða þessa hluti – stól, gluggatjöld, gaffal, eyrnalokk – gríðarlegum áhrifamætti. Orðalagið getur verið svo nákvæmt að það virðist flatneskjulegt, en orðin virka engu að síður; ef þau eru rétt notuð hafa þau nákvæmlega tilætluð áhrif.“
Þessi afstaða og stílaðferð endurspeglast í uppáhaldssetningu Raymonds Carver. Hún er úr sögu eftir Anton Chekhov og hljómar svo á ensku: „Suddenly everything became clear to him.“ Carver sagði að þessi orð væru hlaðin undursamlegum möguleikum og vektu forvitni og eftirvæntingu. Ljóst er hins vegar að áhrifamáttur þessarar setningar ræðst algjörlega af samhenginu, ein og sér er hún einkar látlaus. En um það snýst málið: Chekhov og Carver skrifuðu einfaldar og beinskeyttar setningar, þrungnar merkingu, þar sem hvert orð skipti máli. Og í texta höfundar þar sem orðin eru spöruð þá getur setning af þessu tagi verið áhrifamikil. Fyrir utan það að vera látlaus þá er hún fullyrðing sem verður aðeins sterk sem slík hafi höfundurinn fram að þessum orðum sparað fullyrðingar og stóryrði.

Ein af ástæðunum fyrir áhrifamætti hins einfalda stíls Carvers er sú að viðfangsefnin eru kunnugleg og efnistökin trúverðug, hér er höfundur að iðka list sína í samræmi við skáldskaparfræði Aristótelesar, að skáldskapur líki eftir lífinu. Atvik í sögum Carvers eru gjarnan afar kunnugleg en jafnframt óvænt og frumleg. Þegar fólk án stílgáfu lýsir hversdagslegum atvikum, í blaðagreinum, bloggi eða einfaldlega samtölum, þá geta slíkar frásagnir orðið klisjukenndar og stundum er engu líkara en líf okkar sé allt á valdi hins dæmigerða og margendurtekna. Hins vegar eru myndirnar sem Carver dregur upp af hversdagsfólki um margt líkar lífi flestra lesenda, en með þeim hætti að okkur hefði sjálfum ekki getað dottið þær í hug; samt eru þær jafn kunnuglegar og frasarnir, jafn kunnuglegar og lífið sjálft. Carver kemur auga á hið óvænta í tilverunni og lýsir því sem er ekki óvænt frá óvæntu sjónarhorni.

Raymond Carver (hann lést árið 1988) sendi frá sér alls fimm smásagnasöfn ef litið er framhjá ýmsum ritum þar sem sögur hans eru endurprentaðar. Af þessum fimm söfnum er það fyrsta fremur viðvaningslegt, höfundurinn hafði ekki fundið sinn tón og var undir áberandi miklum áhrifum af William Faulkner. Hin fjögur söfnin eru allt bókmenntaviðburðir, þó að eflaust hafi samanlagt sjaldnar verið haft orð á þeim í gegnum tíðina en minnst er daglega nú í heiminum á Da Vinci lykilinn eða var gert daglega fyrir tæpum 20 árum um Nafn rósarinnar, svo tekin séu dæmi um fágaða reyfara sem segja okkur ekkert um líf okkar. Frá einni bók til annarrar má greina töluverða þróun í sagnagerð Carvers, sögur hans lengjast og mýkjast frá hörku og vonleysi fyrstu góðu bókarinnar (Will you please be quiet, please?). Í vor kom út hjá Bjarti síðasta bók Carvers, Sendiferð, í þýðingu Óskars Árna Óskarssonar. Í íslensku þýðingunni heitir bókin eftir sögunni Errand, sem lýsir síðustu dögum og dauða Antons Chekhovs, líklega með töluverðu skáldaleyfi. Frumútgáfa bókarinnar ber hins vegar heitið Elephant, eftir annarri sögu í bókinni, kostulegri lýsingu á meðvirkum miðaldra manni sem heldur uppi fjárhagslega nánast öllum ættingjum sínum. Í bókinni eru sjö sögur, þær síðustu sem Carver skrifaði. Og rétt eins og í fyrri bókum Carvers eru nýmæli í stílbrigðum þessara síðustu sagna hans, m.a. þau að stíllinn er orðinn svo fábrotinn að stundum er hann í sjálfu sér nánast flatneskjulegur. Þetta er sérstaklega áberandi í sögunum Kassar, Sá sem var í þessu rúmi, Náin kynni og Menudo. Þráhyggjukenndar hugsanir og samtöl persónanna birtast þar í stíl sem á yfirborðinu er staglkenndur og flatur, í samræmið við efnið; og þetta snarvirkar.

Það er sérkennilegt að handfjatla þessa litlu bók eftir að hafa lesið hana nokkrum sinnum og hugsa til þess að líklega er hún á meðal helstu meistaraverka í bókmenntasögu 20. aldar. Hér á nefnilega við eins og stundum áður að snilld og mikilfengleiki þurfa ekki að fara saman. Þetta er 130 blaðsíðna bók með sjö fremur sviptingalitlum sögum sem fjalla um vandamál afar hversdagslegs fólks, en gera það af fádæma dýpt.

sunnudagur, ágúst 22, 2004

Ég var bara bolur í gærkvöld, fyrir utan það að ég var ekki fullur. Við vorum öll 4ra manna fjölskyldan á hafnarbakkanum og hlustuðum á tónleikana. Mér fannst allar hljómsveitirnar standa sig vel, enda hef ég ekki sama vitið á músík og bókmenntum. Írafár er t.d. bara ágæt rokkhljómsveit þó að börn elski söngkonuna þá er músíkin ekki smábarnaleg. Mér finnst þau oft sýna metnað í lagasmíðum og útsetningum og með köflum klassíska rokktakta. Brimkló er einstaklega vel spilandi og syngjandi band og Egó á skemmtileg lög sem maður þekkir. Það var gaman að Egó skyldi byrja á Clash-laginu Guns of Brixton, Clash er ein af mínum uppáhaldshljómsveitum. Ég nenni ekki að kommenta á flugeldasýninguna, ekki jafn hrifinn af flugeldum og margir aðrir.

Um daginn fór ég á tónleika Eivarar Pálsdóttur hjá Íslenskri erfðagreiningu. Kannski sýnir það músíkplebbann í mér að eftir að hafa hlýtt á frábæran söng stúlkunnar um stund fór ég að þrá aðeins meira fjör í spilið því lögin hennar eru afskaplega róleg. Annar dagskrárliður var ljóðalestur Gyrðis Elíassonar sem var afar vel heppnaður, efnið gott og skilaði sér vel. Þó var nokkur truflun af tvennu: farsímar hringdu ótt og títt í salnum og margir töluðu í símana sína. Plebbaskapur af verstu gerð. Einnig var bagalegt að óvenjumargir voru með ungabörn og smábörn með sér sem ýmist hjöluðu hátt eða grétu. Þó að fólk hafi álit á börnunum sínum eru það samt ekki fullmiklar kröfur að ætlast til þess að þau kunni að meta ljóð Gyrðis Elíassonar um eins árs aldur?

Á föstudagskvöld fór ég á tónleika Lou Reed sem voru mjög vel heppnaður. Hljómsveitin hans er greinilega hæfileikarík og vel samæfð. Sellóleikurinn var stórkostlegur.

Í dag er sunnudagur og ég sestur við tölvuna til að glíma við grein sem ég er búinn að lofa Kistunni. Auk þess þarf ég að glugga meira í próförkina að bókinni margumræddu.